Op 28 juni 2019 heeft het kabinet het Klimaatakkoord gepresenteerd en sindsdien is het plan in werking gezet. De opgave is om de uitstoot van CO₂ in Nederland in 2030 met 49% terug te dringen ten opzichte van 1990. In het Klimaatakkoord staat bepaald in welke sectoren er bespaard moet worden en hoeveel. Eén van die sectoren noemt zich de gebouwde omgeving. Het gaat hierbij om de gebouwen en woningen waar wij als Nederlanders in wonen en werken. Het doel is om in deze sector 3,4 megaton CO₂ te besparen. Dit klinkt als onmogelijk, maar volgens de berekeningen in ons onderzoek is het haalbaar. Samen krijgen we dit voor elkaar!

Infographic klimaatakkoord gebouwde omgeving

CO₂-uitstoot in Nederland

In het Klimaatakkoord wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende sectoren. Iedere sector heeft zijn eigen besparingsdoel om zo bij te dragen aan de gezamenlijke doelstelling: de totale uitstoot in 2030 met 49% terugbrengen. In het ontwerp van het Klimaatakkoord staat welke sectoren worden onderscheiden en hoeveel iedere sector moet besparen:

• Gebouwde omgeving: 3,4 Mton CO₂
• Mobiliteit: 7,3 Mton CO₂
• Industrie: 14,3 Mton CO₂
• Landbouw en landgebruik: 3,5 Mton CO₂
• Elektriciteit: 20,2 Mton CO₂

Doelstelling gebouwde omgeving

In dit artikel zoomen we specifiek in op de doelstellingen van de gebouwde omgeving en de bijbehorende besparingsdoelstelling van 3,4 Mton CO₂. Nederland heeft ruim 7 miljoen huizen en 1 miljoen gebouwen (Klimaatakkoord.nl, 2018). Om de CO₂-uitstoot te verminderen, moeten we onze huizen en gebouwen duurzamer maken. Besparen, besparen en nog eens besparen dus. Maar hoe doen we dat? Er zijn tal van maatregelen die we kunnen treffen om onze woningen en gebouwen duurzamer te maken. Wij onderzochten een aantal van deze maatregelen en de besparing die dit oplevert:

• Van enkel glas naar HR++ glas
• Spouwmuurisolatie
• Dakisolatie
• Vloerisolatie

Vanaf 2 september 2019 is het mogelijk om subsidie aan te vragen voor de isolatie van je koopwoning, de zogeheten Subsidie Energiebesparing Eigen Huis (SEEH). Als je minimaal 2 energiebesparende isolatiemaatregelen uitgevoerd hebt kom je in aanmerking voor de subsidie. De subsidie is beschikbaar van 15 augustus 2019 t/m 31 december 2020. Je kunt dus alleen subsidie aanvragen voor maatregelen die na 15 augustus 2019 zijn uitgevoerd. Zie voor meer informatie de website van RVO.

1. Van enkel glas naar HR++ glas

Enkel glas isoleert slecht, waardoor onder andere veel warmte verloren gaat. Met goed isolerende HR++ glas kun je veel geld besparen én dring je de CO₂-uitstoot terug. Uit een onderzoek van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland blijkt dat ongeveer een kwart van de woningen in Nederland nog enkel glas heeft (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, 2018). Dit wil niet zeggen dat al het glas in de woning enkel glas is. In de praktijk zien we veelal dat de begane grond van de woning of het pand geheel of deels is voorzien van dubbel glas, maar dat er op de bovenverdieping(en) nog enkel glas is.

U-waarde per type glas

Om te besparen is het belangrijk om warmteverlies door beglazing te beperken. De U-waarde geeft de isolatiewaarde van glas weer, oftewel de hoeveelheid warmte die door het glas verloren gaat. Hoe lager de U-waarde, hoe minder warmte er verloren gaat en hoe beter dus de isolerende werking van het glas.

Zo heeft HR++ glas een uitstekende U-waarde. Doordat er bij HR++ glas nauwelijks warmte verloren gaat, kan er flink bespaard worden op de stookkosten. En dat is weer goed voor het milieu.

Soort glas	U-waarde
Enkel glas	5,8
Standaard dubbel glas	2,8
HR glas	2
HR+ glas	1,6
HR++ glas	1,1
HR+++ glas	0,5

Potentiële besparing m³ gas & CO₂

We zijn voor de berekening uitgegaan van een overstap van enkel glas naar HR++ glas en een U-waarde van 1,1.

Woningtype	Raamoppervlakte in m²
Appartement	15 m²
Tussenwoning	20 m²
Hoekwoning	30 m²
2 onder 1 kap	35 m²
Vrijstaande woning	50 m²

Met de overstap naar HR++ glas bespaar je gemiddeld 23 m³ per m² glas (Klimaatplein, 2019). De potentiële besparing per huishouden is hiermee gemiddeld 230 m³ gas per jaar. Voor elke m³ gas die minder verbrand wordt, komt er 1,89 kg CO₂ minder in de atmosfeer (Lijst emissiefactoren, 2019)(CO₂ Emissiefactoren, 2019).

Als we ervan uitgaan dat in Nederland 25% van de woningen nog enkel glas heeft, dat vervangen kan worden door dubbel glas. Voor het aantal m² zijn we uitgegaan van een gemiddelde tussenwoning. Een tussenwoning heeft gemiddeld 20 m² glas in de woning. In dit onderzoek zijn we uitgegaan van enkel de bovenverdieping(en) met een gemiddelde oppervlakte van 10 m² enkel glas per woning en een gasprijs van 0,77 cent. Hiermee komen we uit op de volgende cijfers:

Totaal aantal woningen in Nederland: 7.740.984 (CBS Statline, 2019)

7.740.984 /100%*25%= 1.935.246 woningen met enkel glas in Nederland.

• Besparing in euro’s per jaar Nederland: € 342.732.066,-
• Besparing m³ gas per jaar Nederland: 445.106.580 m³ 
• 1 m³ = 1,89 kg CO_2-besparing: 841.251 ton (0,84 Mton)

Als we de totale besparing berekenen voor alle woningen met enkel glas in Nederland, komen we uit op een besparing van 445.106.580 m³ wanneer enkel glas wordt vervangen door HR++ glas.

Wat kost deze besparing?

Enkel glas laten vervangen door dubbel glas is een investering, maar je bespaart direct flink op de energiekosten. Een huishouden bespaart gemiddeld € 180,- per jaar.

Soort glas	Gemiddelde prijs per m2 (incl. btw en  excl. montage)	Gemiddelde prijs per m2 (incl. btw en montage)	Jaarlijkse kostenbesparing voor een woning met 10 m2 enkel glas
Standaard dubbel glas	–	€ 115,-	€ 100,-
HR glas	€ 65,-	€ 120,-	€ 125,-
HR+ glas	€ 70,-	€ 125,-	€ 165,-
HR++ glas	€ 75,-	€ 130,-	€ 180,-
HR+++ (triple) glas	€ 110,-	€ 170,-	€ 195,-

(Slimster, 2019)

Hoe snel heb je de investering terugverdiend?

Soort glas	Gemiddelde prijs per 10 m2 (incl. btw en montage)	Jaarlijkse kostenbesparing voor een woning met 10 m2 aan enkel glas	Terugverdienperiode (kosten/besparing)
HR	€ 1200,-	€ 125,-	9,6 jaar
HR+	€ 1250,-	€ 165,-	7,5 jaar
HR++	€ 1300,-	€ 180,-	7,2  jaar
HR+++	€ 1700,-	€ 195,-	8,7 jaar

Met alleen het vervangen van enkel glas door HR++ glas heb je de kosten in iets meer dan 7 jaar volledig terugverdiend. Een goede investering, aangezien het glas vele jaren meegaat. De terugverdienperiode kan zelfs ingekort worden door ook de spouwmuur, de vloer en het dak goed te isoleren. HR++ glas, spouwmuur-, vloer- en dakisolatie versterken elkaar namelijk en zorgen voor een complete isolatie van het huis (Warmerhuis, 2019).

Glas vervangen betekent vaak ook dat het kozijn vervangen moet worden. Wil je weten wat de kosten zijn voor het vervangen van kozijnen? Op Toeleveringonline.nl bereken je simpel en snel de prijs van jouw kozijnen. Je hebt hierbij keuze uit zowel kunststof kozijnen als houten kozijnen.

2. Besparing spouwmuurisolatie

Het isoleren van de spouwmuur is een slimme verbetering en verduurzaming van de woning. Door spouwmuurisolatie blijft de warmte in het huis, heb je een lager verbruik en een lagere energierekening. Fijn voor de portemonnee, maar ook goed voor het milieu. In vergelijking met andere maatregelen is spouwmuurisolatie snel terugverdiend.

Ongeveer 20% van de huizen in Nederland heeft nog geen spouwmuurisolatie. Met de 7.740.984 woningen die we in Nederland hebben, betekent dit dat er ongeveer 1.548.196 woningen in Nederland zijn zonder spouwmuurisolatie (Compendium voor de Leefomgeving, 2015)(Milieu Centraal, 2015). Het gaat hierbij met name om woningen met een bouwjaar tussen 1920 en 1974. De woningen uit deze bouwperiode hebben wel een spouwmuur, maar in veel gevallen is deze niet of slecht geïsoleerd.

Bouwjaar woningen	Spouwmuur	Spouwmuurisolatie
< 1920	❌	❌
1920 – 1974	✔️	❌
> 1975	✔️	✔️

(Milieu Centraal, 2019)

Woningen die gebouwd zijn voor 1920 hebben veelal geen spouw, waardoor spouwmuurisolatie geen optie is. Er zijn echter wel andere mogelijkheden om de muren te isoleren, daarom hebben wij deze woningen wel meegenomen in onze berekening voor de besparing. De cijfers voor de terugverdienperiode en kosten zijn wel anders t.o.v. woningen die wel een spouwmuur hebben. Ook in dit geval zijn we uitgegaan van een gemiddelde tussenwoning.

Kosten en besparing spouwmuurisolatie

	Kosten*	Besparing kosten per jaar**	Besparing m3 gas per jaar*	1 m3 = 1,89 kg CO2-besparing
Tussenwoning	€ 800,-	€ 250,-	320 m3	605 kg  CO2
Hoekwoning / 2-onder-1-kap	€ 2.100,-	€ 650,-	850 m3	1606 kg  CO2
Vrijstaande woning	€ 3.100,-	€ 950,-	1.300 m3	2457 kg  CO2

**) Geldig voor spouwmuurisolatie (Rd = 1,3) in een gemiddelde tussen-, hoek- of vrijstaande woning, met HR-combiketel en een binnentemperatuur van 16,5 graden Celsius (gemiddeld over dag en nacht) bij een gasprijs van 77 cent per m³ gas (Milieu Centraal, 2019).

*) Let op: heb je geen spouwmuur of maar een hele smalle spouw, dan kunnen de kosten en besparingen afwijken.

Je kunt veel besparen met spouwmuurisolatie. Uitgegaan van spouwmuurisolatie bij een gemiddelde tussenwoning kan er gemiddeld 320 m³ gas per huishouden per jaar bespaard worden. Dit is berekend met een gasprijs van € 0,77: een besparing van ongeveer € 250,- per jaar.

Als we deze cijfers doorberekenen voor heel Nederland:

7.740.984/100%*20%= 1.548.196 woningen zonder spouwmuurisolatie in Nederland.

• Besparing in gas in euro’s per jaar Nederland: € 387.049.000,-
• Besparing m³ gas per jaar Nederland: 495.422.720 m³
• 1 m³ = 1,89 kg CO₂-besparing: 936.348.940 kg CO₂ = 0,936 Mton CO₂

Hoe snel heb je het terugverdiend?

De terugverdienperiode van spouwmuurisolatie is afhankelijk van de soort isolatie, het oppervlakte en hoe het huis wordt verwarmd. Wij gaan uit van gemiddelde cijfers en hiermee is de terugverdienperiode 3 jaar.

	Kosten	Besparing kosten per jaar*	Besparing m3 gas per jaar	Terugverdienperiode
Tussenwoning	€ 800,-	€ 260,-	320 m3	3,1 jaar
Hoekwoning / 2-onder-1-kap	€ 2.100,-	€ 700,-	850 m3	3 jaar
Vrijstaande woning	€ 3.100,-	€ 1.000,-	1.300 m3	3,1 jaar

3. Besparing dakisolatie

Een dak zonder dakisolatie verliest erg veel warmte en is daarbij een van de grootste energieverspillers in een huis. Wanneer er goede dakisolatie is aangebracht in een huis, is het wonen comfortabeler en kan er jaarlijks veel worden bespaard op de energiekosten. De besparing is afhankelijk van de zolder en/of deze verwarmd wordt of niet, daarom spreken wij ook wel van een verwarmde zolder en een onverwarmde zolder. Wanneer een zolder wordt verwarmd bij een gemiddelde eengezinswoning en er is dakisolatie dan kan gemiddeld € 700,- per jaar worden bespaard.

Bij een onverwarmde zolder met dakisolatie is de besparing lager, namelijk gemiddeld € 380,- per jaar.

Geschat is dat per 2018 ongeveer 15% van de woningen in Nederland nog geen geïsoleerd dak heeft (CLO, 2015). Dit is gebaseerd op extrapolatie over de afgelopen jaren.  Dit betekent dat er in Nederland nog ongeveer 1.161.147 woningen zijn zonder dakisolatie (Milieu Centraal, 2019).

Isolatiewaarde

	Isolatiewaarde (Rc)
Matige isolatie	1,3
Goede isolatie	2,5
Zeer goede isolatie	4,0

Hoeveel kunnen we besparen?

Voor onze berekeningen zijn we uitgegaan van een gemiddelde eengezinswoning met een dakoppervlak van 67 m², een zolderoppervlak van 47 m² of een plat dak van 47 m². Bij de berekening is uitgegaan van een HR-combiketel en een gemiddelde temperatuur (overdag en nacht) van ongeveer 16 graden bij een verwarmde zolder of 12 graden bij  een onverwarmde zolder. Voor de gasprijs zijn we uitgegaan van 77 cent per m³ (Milieu Centraal, 2019).

Bij deze situaties gelden de volgende cijfers:

Dakisolatie (Rc=4)	Kosten uitbesteden	Kosten zelf doen	Kostenbesparing per jaar	Besparing m3 gas per jaar	Terugverdienperiode
Isoleren schuin dak (verwarmde zolder)	€ 4.700,-	€ 1.000	€ 700,-	900 m3	6,7 jaar
Isoleren schuin dak (onverwarmde zolder)	€ 2.500,-*	€ 1.000*	€ 380,-	500 m3	6,6 jaar
Isoleren zoldervloer (onverwarmde zolder)	€ 1.000,-	€ 450	€ 390,-	500 m3	2,6 jaar
Isoleren plat dak**	€ 3.300,-	€ 1500	€ 600,-	750 m3	5,5 jaar

Besparing Nederland

Om een reëel beeld te houden voor de potentiële CO₂-besparing in Nederland, zijn wij uitgegaan van een schuin dak met een onverwarmde zolder van een gemiddelde eengezinswoning.

7.740.984/100%*15%= 1.161.147 woningen zonder dakisolatie in Nederland.

• Besparing in gas in euro’s per jaar Nederland: € 441.235.860,-
• Besparing m³ gas per jaar Nederland: 580.573.500 m³
• 1 m³ = 1,89 kg CO₂-besparing: 1.097.283.915 kg CO₂ = 1,1 Mton CO₂

4. Besparing vloerisolatie

Vloerisolatie is een maatregel waarmee je warmte in de woning kan houden. Een geïsoleerde vloer verbruikt minder energie, zorgt voor lagere kosten en het is goed voor het milieu. Vloerisolatie is relatief gemakkelijk aan te brengen wanneer er een hoge kruipruimte onder het huis zit. Bij een huis zonder kruipruimte of een erg lage is het aanbrengen van vloerisolatie lastiger, maar zeker niet onmogelijk (Milieucentraal, 2019).

Aantal woningen zonder geïsoleerde vloer

Ongeveer 35% van de woningen en gebouwen in Nederland heeft nog geen geïsoleerde vloer. Dit betekent dat er in Nederland ongeveer 2.709.344 woningen zijn zonder vloerisolatie (Compendium voor de Leefomgeving, 2015).

*Gebaseerd op extrapolatie

Kosten en besparing

Het oppervlakte, zelf aanbrengen of uitbesteden, jouw stookgedrag en het materiaal: het is allemaal van invloed op de potentiële besparing en de kosten van vloerisolatie. In de berekening zijn wij daarom uitgegaan van gemiddeldes.

	Kosten incl. montage	Besparing kosten per jaar	Besparing m3 gas per jaar	1 m3 = 1,89 kg CO2-besparing	Terugverdienperiode
Tussenwoning	€ 1.400,-	€ 190,-	246,8 m3	467 kg	7,4 jaar
Hoekwoning / 2-onder-1-kap	€ 1.600,-	€ 220,-	285,7 m3	540 kg	7,3 jaar
Vrijstaande woning	€ 2.800,-	€ 380,-	493,5 m3	933 kg	7,4 jaar

Voor een gemiddelde tussenwoning is de kostenbesparing gemiddeld € 190,- per jaar. Daarnaast levert het een besparing op van ongeveer 246,8 m³ gas per jaar. Als je zelf handig bent en zelf vloerisolatie aan kan brengen, zijn de kosten lager. Uitgaande dat je enkel isolatiemateriaal koopt kost het je ongeveer € 700,-. (Milieu centraal, 2019)

Voor onze berekening zijn we uitgegaan van een rijtjeswoning en een gasprijs van €0,77 per m³. Als we deze cijfers gebruiken om de potentiële besparing voor heel Nederland vast te stellen krijgen we de volgende situatie:

7.740.984/100*35= 2.709.344 woningen zonder vloerisolatie in Nederland

• Besparing in euro’s per jaar Nederland: € 514.775.360,-
• Besparing m³ gas per jaar Nederland: 668.666.099 m³ gas 
• 1 m³ = 1,89 kg CO₂-besparing: 1.263.778.927 kg CO₂
• CO₂ = 1,26 Mton

Conclusie

In dit onderzoek hebben we enkel gekeken naar een aantal besparende maatregelen op basis van gas. Gasloos wonen en op duurzame manieren verwarmen is steeds gebruikelijker. Maar ook als je uitgaat van gasloos wonen blijven deze maatregelen van toepassing. Want ook als je woning op een duurzame manier opwarmt, blijft isolatie belangrijk.

Als we alle maatregelen die wij nagerekend hebben qua potentie in besparing van CO₂ naast de doelstelling voor de gebouwde omgeving leggen van het Klimaatakkoord, dan is de doelstelling voor 2030 haalbaar. Wel moeten er in relatief korte tijd gezamenlijk veel woningen gaan verduurzamen. De vraag is dan ook of hier voldoende middelen beschikbaar voor zijn. Zijn er bijvoorbeeld voldoende vakmensen? En genoeg financiële middelen? Daarnaast moet de Nederlandse bevolking bereid zijn om mee te gaan in de duurzame maatregelen. Hoe dit zich de komende jaren gaat ontwikkelen, zullen we dus moeten afwachten. Doelstelling voor gebouwde omgeving halen? Samen krijgen we dit voor elkaar!

Meer weten over het plan? Zie dan ook https://www.klimaatakkoord.nl/gebouwde-omgeving of onderstaande infographic van Klimaatakkoord.nl:

 

Bibliografie

• • CBS. (2018, September 25).
  Woningwaarde in 2018 gemiddeld 6,5 procent omhoog. Opgeroepen op Maart 14, 2019, van CBS: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/34/woningwaarde-in-2018-gemiddeld-6-5-procent-omhoog
  • CBS. (2019, Februari 14). Uitstoot CO2 hoger in het vierde kwartaal 2018. Opgeroepen op Maart 14, 2019, van CBS: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/07/uitstoot-co2-hoger-in-het-vierde-kwartaal-2018
  • CBS Statline. (2018, Oktober 4). Voorraad woningen; gemiddeld oppervlak; woningtype, bouwjaarklasse, regio. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van CBS Statline: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/82550NED/table?ts=1552568964237
  • CBS Statline. (2019, Februari 26). Emissies naar lucht op Nederlands grondgebied; totalen. Opgeroepen op Maart 14, 2019, van CBS Statline: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/37221/table?ts=1552580974936
  • CBS Statline. (2019, Januari 11). Vooraad woningen; eigendom, type verhuurder, bewoning, regio. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van CBS Statline: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/82900NED/table?ts=1552312073740
  • CO2 Emissiefactoren. (2019, Januari 4). Versiebeheer CO2 Emissiefactoren. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van CO2 Emissiefactoren: https://www.co2emissiefactoren.nl/wp-content/uploads/2019/01/Versiebeheer-CO2-emissiefactoren-dd-4-1-2019.pdf
  • Compendium voor de Leefomgeving. (2015, Oktober 8). Isolatiemaatregelen woningen, 1982-2012. Opgehaald van Compendium voor de Leefomgeving: https://www.clo.nl/indicatoren/nl0383-isolatiemaatregelen-woningen
  • De makelaar vertelt. (2019). Bouwkundig. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van De makelaar vertelt: http://www.de-makelaar-vertelt.nl/bouwkundig/index.php
  • Dubbelglasprijzen. (2019). Dubbel glas 2019. Opgeroepen op Maart 2015, 2019, van Dubbelglasprijzen: https://www.dubbelglasprijzen.net/
  • Dubbelglas-weetjes. (2019). HR glas. Opgeroepen op Maart 14, 2019, van Dubbelglas-weetjes: https://www.dubbelglas-weetjes.nl/hr-glas/
  • Isolatieprijs. (2019). Vloerisolatie prijzen. Opgeroepen op April 1, 2019, van Isolatieprijs: https://www.isolatieprijs.nl/vloerisolatie/
  • Klimaatmonitor Databank. (2016). Totaal bekende CO2-uitstoot. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van Klimaatmonitor Databank: https://klimaatmonitor.databank.nl/dashboard/Klimaatmonitor/CO2-Uitstoot/Totaal-bekende-CO2-uitstoot–579/
  • Klimaatmonitor Databank. (2018). CO2-uitstoot per sector. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van Klimaatmonitor Databank: https://klimaatmonitor.databank.nl/dashboard/CO2-Uitstoot–CO2_Uitstoot/Gebouwde-Omgeving–38-co2gotier3/
  • Klimaatplein. (2019). CO2-calculator. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van Klimaatplein: https://www.klimaatplein.com/gratis-co2-calculator
  • Lijst emissiefactoren. (2019). Opgeroepen op Maart 15, 2019, van CO2 Emissiefactoren: https://www.co2emissiefactoren.nl/lijst-emissiefactoren/#totale_lijst
  • Milieu Centraal. (2015, Oktober). Feiten en fabels na-isoleren van spouwmuren. Opgeroepen op Maart 28, 2019, van Milieu Centraal: https://www.weston.nl/Files/webentity/NewsItem/feiten-en-fabels-na-isoleren-van-spouwmuren/feiten-en-fabels-over-spouwmuur-na-isolatie_oktober-2015.pdf
  • Milieu Centraal. (2019). Dakisolatie: minder stookkosten, warmer huis. Opgeroepen op September 3, 2019, van Milieu Centraal: https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/energiezuinig-huis/isoleren-en-besparen/dakisolatie/
  • Milieu Centraal. (2019). Spouwmuurisolatie:: hou de warmte binnen. Opgeroepen op September 3, 2019, van Milieu Centraal: https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/energiezuinig-huis/isoleren-en-besparen/spouwmuurisolatie/
  • Milieucentraal. (2019). Vloerisolatie. Opgeroepen op September 3, 2019, van Milieucentraal: https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/energiezuinig-huis/isoleren-en-besparen/vloerisolatie/
  • Milieucentraal. (2019). Dubbel glas, HR++ glas en triple. Opgeroepen op September 3, 2019, van Milieucentraal: https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/energiezuinig-huis/isoleren-en-besparen/dubbel-glas-hr-glas-en-triple-glas/
  • Nissinkglass. (2019). Hoogrendementsglas (HR++). Opgeroepen op Maart 15, 2019, van Nissinkglass: https://www.nissinkglass.com/overige-glassoorten/isolatieglas/hoogrendementsglas-hr
  • RVO. (2018, December). Monitor Energiebesparing Gebouwde Omgeving. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van RVO: https://www.rvo.nl/sites/default/files/2018/12/Monitor Energiebesparing gebouwde omgeving 2017.pdf
  • Vastelastenbond. (2019). Besparingstabel. Opgeroepen op Maart 28, 2019, van Vastelastenbond: vastelastenbond.nl/images/pages_images/file/Isolatie/ Besparingstabel.pdf
  • Warmerhuis. (2019, Maart 13). Terugverdientijd van Hoogrendementsglas. Opgeroepen op Maart 15, 2019, van Warmerhuis: https://warmerhuis.nl/investering-hr-glas-terugverdienen#terugverdientijd_per_type_hoogrendementsglas
  • Slimster. (2019). Wat kost raam vervangen?. Opgeroepen op September 3, 2019, van Slimster: https://slimster.nl/glas/glaszetter-kosten/raam-vervangen-kosten/